Op 16 juni 1963 schreef een jonge Russische vrouw geschiedenis. Valentina Vladimirovna Teresjkova, toen 26 jaar oud, werd gelanceerd aan boord van de Vostok 6 en werd daarmee de eerste vrouw ooit in de ruimte. In een tijdperk waarin de ruimtewedloop tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie op volle toeren draaide, stond haar naam plots symbool voor technologische vooruitgang, nationale trots én vrouwelijke emancipatie. Maar wie was deze vrouw die de aarde 48 keer omcirkelde? Hoe bereidde ze zich voor op haar historische vlucht, en wat deed ze met haar roem na terugkeer op aarde?
Ervaren parachutiste
Valentina Teresjkova (Valentina Tereshkova) werd geboren op 6 maart 1937 in het dorpje Maslennikovo, nabij Jaroslavl, ongeveer 270 kilometer ten noordoosten van Moskou. Haar familie leefde bescheiden. Haar vader, Vladimir Teresjkov, was een tractorchauffeur die omkwam tijdens de Winteroorlog tegen Finland in 1940. Haar moeder, Jelena, werkte in een textielfabriek om het gezin te onderhouden. Hoewel Valentina pas op haar tiende begon met school, toonde ze al vroeg een opvallende leergierigheid. Na de lagere school ging ze aan het werk in een textielfabriek, net als haar moeder, maar haar interesses reikten verder dan machines en garen. Ze volgde avondonderwijs en was actief in de Komsomol, de communistische jeugdbeweging, wat later een belangrijke rol zou spelen in haar selectie als kosmonaut. Haar leven nam een beslissende wending toen ze in aanraking kwam met de luchtsportvereniging DOSAAF, waar ze leerde parachutespringen. Ze werd een gepassioneerd parachutist en maakte meer dan 150 sprongen. Deze vaardigheid zou later cruciaal blijken, want de Vostok-capsules uit die tijd konden niet landen met hun inzittenden aan boord, de kosmonaut moest tijdens de afdaling uit de capsule springen en per parachute landen.
Selectie en training
Na het succes van Joeri Gagarin in 1961, wilde de Sovjetleiding opnieuw een primeur behalen: de eerste vrouw in de ruimte. In 1962 startte men een streng selectieprogramma voor vrouwelijke kosmonauten. De eisen waren streng: kandidaten moesten jonger zijn dan 30, kleiner dan 1,70 meter, minder dan 70 kilo wegen, een goede gezondheid hebben, en ervaren parachutisten zijn. Uit meer dan 400 kandidaten werden uiteindelijk vijf vrouwen geselecteerd: Valentina Teresjkova, Tatjana Kuznetsova, Irina Solovjova, Valentina Ponomarjova en Zoja Jerchina. Van hen zou alleen Teresjkova uiteindelijk de ruimte bereiken. De training was intensief en grotendeels gelijk aan die van mannelijke kosmonauten. Teresjkova moest extreme centrifugeproeven ondergaan, duursporttraining, gewichtloosheidstests in paraboolvluchten en lessen volgen in ballistiek, astronavigatie en ruimtevaartsystemen. Ze werd ook politiek en ideologisch voorbereid; als vertegenwoordiger van het socialistische ideaal moest ze het Sovjetbeeld van de “nieuwe vrouw” belichamen: sterk, loyaal en technisch onderlegd. Hoewel haar technische kennis in het begin beperkt was, blonk ze uit in discipline en doorzettingsvermogen. Haar codenaam tijdens de missie zou “Chaika” (Russisch voor meeuw) worden, een bijnaam die ze haar hele leven zou behouden. De naam Chaika werd gekozen door Valentina Teresjkova zelf (met goedkeuring van de vluchtleiding) vóór haar ruimtevlucht in 1963. In de Sovjettraditie kregen kosmonauten vaak een roepnaam of codenaam die ze tijdens de radiocommunicatie gebruikten.
ruimtevlucht - Foto: Sovfoto/Universal Images Group via Getty Images
Vostok 6
Op 16 juni 1963, om 09:29 uur Moskou-tijd, steeg Vostok 6 op vanaf de Baikonoer Kosmodroom in Kazachstan. Teresjkova was de enige bemanningslid aan boord. Toen Teresjkova in haar vlucht voor het eerst via de radio sprak met de vluchtleiding, zei ze trots: “Hier spreekt Chaika. Alles is goed!”. Haar vlucht vond slechts twee dagen na die van Valeri Bykovski (Vostok 5) plaats; samen vormden hun missies een soort dubbelvlucht, waarbij de twee ruimtevaartuigen elkaar tot op 4,5 kilometer konden naderen, een ongekend technisch hoogstandje voor die tijd. Tijdens haar bijna drie dagen durende missie (70 uur en 50 minuten) voltooide Teresjkova 48 omwentelingen rond de aarde. Ze hield een logboek bij, maakte radiocontact met de grond en met Bykovski, en voerde enkele experimenten uit. Toch verliep niet alles vlekkeloos. Ze werd al vrij snel ziek door de gewichtloosheid en maakte enkele fouten bij het kalibreren van de baan van het ruimtevaartuig. Later gaf ze toe dat ze desoriënteerd raakte en moeite had met eten. Bovendien bleek na de missie dat er een softwarefout zat in het navigatiesysteem: de capsule begon van de aarde af te bewegen in plaats van ernaartoe. Dankzij Teresjkova’s melding kon de vluchtleiding dit probleem corrigeren, een cruciale bijdrage die haar kalmte en oplettendheid bewees. Uiteindelijk slaagde ze er wel in om beelden te maken van steden, bossen en rivieren en aan de hand van haar foto's van de horizon vanuit de ruimte konden wetenschappers de atmosfeer bestuderen. Na 71 uur in de ruimte keerde ze terug naar de aarde. Op 19 juni 1963 landde ze per parachute in een veld nabij Novosibirsk, waar verbaasde boeren haar hielpen uit haar ruimtepak. Ze had meer dan drie dagen in de ruimte doorgebracht, langer dan alle Amerikaanse astronauten samen tot dat moment.
Een wereldwijde sensatie
De Sovjet-Unie presenteerde Valentina Teresjkova onmiddellijk als een heldin van de socialistische vooruitgang. Ze werd onthaald met militaire eer, bloemen en toespraken. Op het Rode Plein in Moskou stond ze naast Nikita Chroesjtsjov, die haar prees als symbool van de emancipatie van de Sovjetvrouw. Internationaal maakte ze een overweldigende indruk. In het Westen werd ze vaak vergeleken met Amelia Earhart, een vrouwelijke pionier die door moed en vaardigheid grenzen had doorbroken. Ze werd een wereldwijd icoon: elegant, bescheiden, maar onmiskenbaar dapper. Hoewel haar vlucht deels propagandistisch werd ingezet, was haar prestatie reëel en indrukwekkend. Ze bewees dat vrouwen fysiek en mentaal in staat waren om ruimtevluchten te doorstaan, iets wat tot dan toe door veel wetenschappers (vooral mannen) werd betwijfeld.
Kosmische verbintenis
In november 1963, slechts enkele maanden na haar terugkeer op aarde, trad Teresjkova in het huwelijk met Andrijan Nikolajev, eveneens een beroemde kosmonaut. Nikolajev had datzelfde jaar met de Vostok 3-missie gevlogen en was een gerespecteerd testpiloot binnen het Sovjetruimteprogramma. Hun huwelijk werd destijds door de Sovjetautoriteiten breed uitgemeten in de media, het werd gepresenteerd als de “kosmische verbintenis” tussen twee ruimtehelden. De bruiloft vond plaats met veel ceremonie in Moskou, en zelfs partijleider Nikita Chroesjtsjov was aanwezig. Het echtpaar symboliseerde voor de Sovjetpropaganda de “nieuwe mens” van het socialisme: modern, wetenschappelijk, en toegewijd aan de staat. In 1964 kreeg het stel een dochter, Jelena Andrijanovna Nikolajeva-Teresjkova. Zij werd beroemd als het eerste kind van twee kosmonauten. Jelena werd later arts en bleef grotendeels uit de publieke belangstelling. Hoewel hun huwelijk in de beginjaren als voorbeeldig werd gepresenteerd, was het in werkelijkheid niet altijd gelukkig. Beiden hadden veeleisende carrières en stonden onder constante publieke en politieke druk. Volgens latere interviews groeiden ze geleidelijk uit elkaar. In de jaren tachtig scheidden Teresjkova en Nikolajev officieel, al bleven ze elkaar met respect behandelen. Na de scheiding hertrouwde Teresjkova. Over haar tweede echtgenoot is weinig bekend; ze hield die relatie bewust buiten de openbaarheid. Hij zou in de jaren 1990 zijn overleden.
Politiek en wetenschap
Na haar historische reis keerde Teresjkova niet meer terug naar de ruimte, maar ze bleef haar hele leven verbonden aan de lucht- en ruimtevaart. Ze behaalde een graad in technische wetenschappen aan de Zjoekovski-luchtvaartacademie in 1969, en ze werkte mee aan verschillende onderzoeksprojecten binnen het Sovjetruimteprogramma. Haar politieke carrière nam echter de overhand. Ze werd lid van de Opperste Sovjet, later van het Centraal Comité van de Communistische Partij, en vertegenwoordigde de Sovjet-Unie op internationale congressen en vredesconferenties. Ze reisde de wereld rond als boegbeeld van vrouwelijke kracht en Sovjettechnologie. In de jaren tachtig en negentig bleef ze een gerespecteerde publieke figuur, ook na de val van de Sovjet-Unie. Ze bleef actief in de Russische Doema (het parlement) namens de regeringspartij Verenigd Rusland en sprak zich uit over ruimtevaart, onderwijs en vrouwenrechten. Een bijzonder detail: toen Teresjkova in 2013, bij de viering van de 50e verjaardag van haar vlucht, werd gevraagd of ze nog een wens had, antwoordde ze zonder aarzeling: “Ik zou graag naar Mars vliegen, zelfs als het een enkele reis is.” Dat antwoord typeert haar nog steeds: nieuwsgierig, onverschrokken en trouw aan haar kosmische roeping.
Erkenning
Valentina Teresjkova’s vlucht was niet enkel een technologisch succes, maar ook een cultureel keerpunt. Ze brak het glazen plafond in een domein dat volledig door mannen werd gedomineerd. Pas 19 jaar later, in 1982, zou de volgende vrouw de ruimte in gaan: de Sovjetkosmonaut Svetlana Savitskaja, gevolgd door Sally Ride van NASA in 1983. Teresjkova’s naam leeft voort in talloze straten, scholen, monumenten en zelfs een krater op de maan en een asteroïde die naar haar zijn genoemd. In 1970 werd een Sovjetautomerk “Chaika” genoemd, uit eerbetoon aan haar vlucht. In 2015 onthulde Rusland een standbeeld van haar in Moskou, en in 2020 werd ze nog onderscheiden door president Poetin voor haar levenslange bijdrage aan de Russische wetenschap en politiek. Toch blijft ze, ondanks haar officiële status, ook een mens van eenvoud. Ze spreekt nog vaak over haar jeugd in Maslennikovo, haar liefde voor parachutespringen, en haar verwondering toen ze de aarde voor het eerst vanuit de ruimte zag. Haar woorden uit 1963 blijven iconisch: “Vanuit de ruimte is de aarde zo mooi. Wij moeten haar beschermen, dit is ons enige thuis.”
