Het idee dat er planeten zouden kunnen bestaan rond andere sterren is bijna zo oud als de sterrenkunde zelf. Al in de Oudheid speculeerden filosofen als Epicurus (341–270 v.Chr.) dat de kosmos wemelde van “oneindig vele werelden, sommige gelijkend op de onze, andere niet”. Zulke gedachten waren echter puur filosofisch. Tot ver in de twintigste eeuw ontbraken de middelen om daadwerkelijk te bewijzen dat er buiten ons zonnestelsel planeten bestonden. Sterren leken, zelfs met de sterkste telescopen, stil en onveranderlijk. Het licht van een ster is zó veel helderder dan dat van een eventuele planeet, dat deze laatste volledig overschaduwd wordt. Het was alsof men probeerde een vuurvliegje te zien naast een autokoplamp op kilometers afstand. Toch bleef de vraag branden: bestaan er andere werelden zoals de onze?
De eerste vermoedens (19e en 20e eeuw)
In de negentiende eeuw deden sommige astronomen al speculatieve claims. Zo suggereerde men dat er “onregelmatigheden” in de beweging van sterren waren die misschien door onzichtbare begeleiders veroorzaakt werden. Maar de bewijzen waren zwak en werden later ontkracht. In de jaren 1960 en 1970 werden de eerste serieuze pogingen gedaan om planeten rond andere sterren te vinden. Men gebruikte de zogeheten astrometrie: uiterst nauwkeurige metingen van de positie van een ster aan de hemel. Als een ster wiebelt onder invloed van een planeet, zou dat zichtbaar moeten zijn. Helaas waren de telescopen destijds niet gevoelig genoeg, waardoor veel van deze vroege claims uiteindelijk ongeldig bleken.
Een onverwachte doorbraak: planeten rond een pulsar
De eerste écht overtuigende ontdekking kwam in 1992, en wel op een verrassende plaats. De Poolse astronoom Aleksander Wolszczan en zijn Canadese collega Dale Frail onderzochten een pulsar: PSR B1257+12, een snel ronddraaiend restant van een ontplofte ster, ongeveer 2.300 lichtjaar van ons verwijderd. Pulsars zenden uiterst regelmatige radiosignalen uit, die als een kosmische klok functioneren. Wolszczan en Frail ontdekten dat de aankomsttijden van die signalen niet perfect regelmatig waren: er zaten subtiele variaties in. De enige logische verklaring was dat de pulsar een kleine wiebelbeweging maakte, veroorzaakt door de zwaartekracht van omringende planeten. Zo werden de eerste exoplaneten bevestigd: kleine rotsachtige werelden rond een dode ster. Het waren vreemde en vijandige omgevingen, maar ze bewezen voor het eerst dat planeten buiten ons zonnestelsel echt bestonden.
De eerste planeet rond een zonachtige ster: 51 Pegasi b
De echte doorbraak voor de zoektocht naar “normale” exoplaneten kwam in 1995. De Zwitserse astronomen Michel Mayor en Didier Queloz ontdekten de planeet 51 Pegasi b rond een ster die sterk op de Zon lijkt. Ze gebruikten hiervoor de radiale-snelheidsmethode, ook wel Doppler-spectroscopie genoemd. Deze techniek meet de kleine wiebel van een ster door de zwaartekracht van een planeet. Die wiebel veroorzaakt minieme verschuivingen in de spectraallijnen van het sterlicht: roodverschuiving als de ster van ons af beweegt, en blauwverschuiving als ze naar ons toe komt. Tot ieders verbazing bleek 51 Pegasi b een gasreus ter grootte van Jupiter, maar dan op een extreem korte afstand van zijn ster. Hij voltooide een baan in slechts vier dagen. Zulke planeten, later “hete Jupiters” genoemd, kwamen in onze eigen modellen van planeetvorming helemaal niet voor. Toch waren ze er, en hun ontdekking veranderde het vakgebied voorgoed.
Een explosie van ontdekkingen (1995–2010)
Na 1995 ging het snel. Overal ter wereld begonnen teams metingen te doen op zoek naar radiale-snelheidsvariaties. Binnen enkele jaren waren er tientallen nieuwe exoplaneten gevonden, de meesten eveneens hete Jupiters. Dat was niet omdat ze het meest voorkwamen, maar omdat ze door hun grootte en nabijheid het makkelijkst waarneembaar waren. In 1999 volgde een nieuwe mijlpaal: de eerste planeet die via de transitmethode werd gedetecteerd. Hierbij kijkt men naar een ster en meet of het licht periodiek iets afneemt wanneer een planeet er voorlangs schuift. Het was de planeet HD 209458 b, bijgenaamd Osiris. Dit was ook de eerste exoplaneet waarvan men de atmosfeer kon detecteren: natrium en later waterstof ontsnappend in de ruimte.
De ruimtetelescopen: Kepler en CoRoT
De grote versnelling kwam met ruimtemissies die speciaal waren ontworpen voor exoplanetjacht. De Franse CoRoT-satelliet (2006) leverde de eerste systematische transitwaarnemingen. Maar de echte revolutie kwam in 2009 met NASA’s Kepler-ruimtetelescoop. Kepler keek onafgebroken naar één stukje hemel met meer dan 150.000 sterren en zocht naar transities. Het resultaat was verbluffend: duizenden kandidaat-exoplaneten werden gevonden. Voor het eerst konden astronomen statistieken opstellen. De data toonden dat planeten veel vaker voorkomen dan sterren zonder planeten. Bovendien bleken superaardes en mini-Neptunussen, die in ons zonnestelsel niet bestaan, bijzonder talrijk.
De stand van zaken vandaag:
Anno 2025 zijn er bijna 6.000 exoplaneten bevestigd, en duizenden kandidaten wachten op bevestiging. We kennen nu een verbazingwekkende variëteit aan werelden:
- Hete Jupiters die vlak bij hun ster draaien.
- Superaardes die rotsachtig en groot zijn.
- Mini-Neptunussen met dikke gaslagen.
- Aarde-achtige planeten in de bewoonbare zones van hun sterren, zoals in het TRAPPIST-1 stelsel.
Waar de eerste ontdekkingen vooral de meest extreme voorbeelden waren, kunnen we nu ook kleinere, koelere en complexere werelden vinden. De volgende stap: leven zoeken!
Statistiek: NASA
